afb. 1998
De middeleeuwse Sint-Jan bezat een rijk interieur. Er waren 52 altaren, vele schilderijen en rijk versierd beeldhouwwerk. Deze voorstellingen waren een bijbel voor de armen. De middeleeuwse mens kon over het algemeen niet lezen en aan de hand van de voorstellingen in de kerk kregen de gelovigen de bijbel uitgelegd. Daartoe diende in de kerk ook het Oordeelspel.
Na het slaan van het uurwerk in het Oordeelspel, openden zich twee deurtjes, terweerszijden van de wijzerplaat. De Drie Koningen kwamen een deurtje uit, bewogen zich voort en het mechanisme liet hen buigen voor Mara en Jezus. Daarna vervolgden zij hun weg en gingen het tweede deurtje door. Dan openden zich daarboven twee beschilderde deuren en kwam God de Vader, vergezeld van engelen en heiligen en gezeten op een wolk. De engelen bliezen op hun bazuinen en een aantal beschilderde mensenfiguren kwam uit hun graven. Dan had het oordeel plaats. De uitverkorenen gingen richting hemel, terwijl de verdoemden naar de hel werden verbannen. Daarna sloten de deuren van het Oordeelspel zich weer en was 'de voorstelling' ten einde.
Het Oordeelspel was in 1513 vervaardigd en bevatte een vernuftig mechanisme, dat in de rijk versierde kast was opgeborgen. Het astronomisch kunstwerk gaf de uren van de dag aan en tevens de zon- en maanstanden. Peter Wouterszoon, een smid, was de vermoedelijke maker. Anderen noemen Mathijs van Zoerendonck. Boven dit uurwerk was het eerder genoemde poppenmechaniek te zien.
Er werd verteld dat de Bosschenaren bijzonder trots waren op dit ruim tien meter hoge Oordeelspel dat dan ook veel bekijks kreeg. Om te verhinderen dat de maker van het spel elders een dergelijk kunstwerk zou maken, werden hem de ogen uitgestoken! Toen deze ambachtsman, op het eind van zijn leven, vroeg of hij zijn kunstwerk nog eenmaal mocht voelen, werd hem dat toegestaan. Hij tastte met zijn handen over de poppen en over het mechaniek. En plotseling trok hij alle draden stuk. En de Bosschenaren zijn er nooit meer in geslaagd dit Oordeelspel te herstellen.
Dit verhaalt de legenden die echter (inclusief het uitsteken van de ogen) ook bij andere middeleeuwse uurwerken elders in Europa verteld wordt.
Maar wel degelijk is het Oordeelspel in de loop van de zeventiende eeuw in het ongerede geraakt. Het werd nog enkele malen hersteld, maar in 1691 gaf het stadsbestuur toestemming tot het opruimen van de restanten. In het midden van de negentiende eeuw verdwenen de laatste onderdelen uit de kerk: een houten klokkentorentje en houten beelden 'de jongeling en de dood' voorstellend. Of deze houten beelden daadwerkelijk deel van het Oordeelspel hebben uitgemaakt wordt betwijfeld.
In 1952 is het torentje teruggeplaats in de kathedraal en werd zij voorzien van klokjes en twee bazuinspelende engelen. Onder dit torentje, dat zich in het noordertrancept bevindt, hangen nog twee schilderijen die eveneens deel hebben uitgemaakt van het Oordeelspel.
|
2010 |
RedactieAstronomisch Uurwerk, Het Laatste OordeelJheronimus Bosch Art Center | 's-Hertogenbosch 2010 |
J.H. van Heurn, Beschrijving der Stad 's-Hertogenbosch (2022) 179
A.M. Koldeweij, In Buscoducis : Bijdragen (1990) 403-414